منظور از شرق و اهل مشرق چه کسانی هستند؟

روایات اهل مشرق در احادیث مربوط به ظهور امام مهدی

احادیث اهل سنت و کتب شیعه

کلیه منابع روایی شیعه و سنی پیرامون حضرت مهدی (ع) اتفاق نظر دارند که صاحب الزمان (عج) بعد از نهضتی مقدماتی که برایش به وجود می‌آید ظهور می‌کند. یاران درفش‌های سیاه، ایرانیانی هستند که زمینه‌ساز و مهیاکنندۀ آغاز فرمانروائی حضرت حجت (ع) هستند.
روایاتی که دربارۀ ایرانیان یا آیاتی که به ایرانیان تفسیر شده را می‌توان در نُه عنوان قرار داد:«۱- طرفداران سلمان فارسی،
۲ ـ اهل مشرق زمین ۳- اهل خراسان، ۴- یاران درفش‌های سیاه، ۵- فارسیان، ۶- سرخ‌رویان، ۷- فرزندان سرخ‌رویان، ۸- اهل قم و ۹- اهل طالقان.

خداوند در قرآن کریم در آیه ۳۸ سورۀ محمد (ص) از رویگردانی اعراب و جایگزین شدن قومی دیگر به جای آنان سخن گفته‌است:

هَا أَنْتُمْ هَٰؤُلَاءِ تُدْعَوْنَ لِتُنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَمِنْکُمْ مَنْ يَبْخَلُ ۖ وَمَنْ يَبْخَلْ فَإِنَّمَا يَبْخَلُ عَنْ نَفْسِهِ ۚ وَاللَّهُ الْغَنِيُّ وَأَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ ۚ وَإِنْ تَتَوَلَّوْا يَسْتَبْدِلْ قَوْمًا غَيْرَکُمْ ثُمَّ لَا يَکُونُوا أَمْثَالَکُمْ

آری شما همان مردمید که برای انفاق در راه (تبلیغ دین) خدا دعوت می‌شوید باز بعضی از شما بخل می‌ورزند، و هر که بخل کند بر ضرر خود اوست و گرنه خدا (از خلق) بی‌نیاز است و شما فقیر و نیازمندید. و اگر شما روی بگردانید خدا قومی غیر شما که مانند شما (بخیل) نیستند (بلکه بسی از شما بهتر و فداکارترند) به جای شما پدید آرد.

در روایات آل محمد (ع) این قوم دیگر به ایرانیان تفسیر شده‌است که در آخرالزمان در یاری امام مهدی (ع) جایگزین اعراب خواهندشد. به‌طوری که ایرانیان به سعادت زمینه‌سازی ظهور حضرت مهدی (عج) نائل می‌شوند.

روایت اهل مشرق
روایت درفش‌های سیاه، اهل مشرق و روایت آنچه را که اهل بیت پیامبر (ص) بعد از پیامبر با آن روبرو می‌شوند، در منابع شیعه و سنی وارد شده‌است و تعدادی از آن منابع تصریح نموده‌اند که راویان این خبر همه ثقه هستند.

قدیمی‌ترین منابع حدیث اهل سنت که روایت اهل مشرق و یا بخشی از آن را روایت کرده‌ند، عبارتند از:

ابن ماجه در سنن خود ج ۲ ص ۵۱۸ و ۲۶۹ و حاکم در مستدرک ج ٤ ص 664 و 553 و این حماد در نسخه خطی خود «فتن» ص ۸٤ و ۸۵ این روایت را آورده‌اند.

شاید روایتی را که عده‌ای از صاحبان صحاح، مانند ابن ماجه و احمد بن حنبل و دیگران نقل کرده اند که «گروهی از مشرق زمین خروج می‌کنند و مقدمات حکومت حضرت مهدی را فراهم می‌نمایند، بخشی از همین روایت باشد».

عين عبارت حديث به نقل از مستدرک حاکم:
«از عبدالله بن مسعود نقل شده است که گفت: حضور پيامبر (ص) رسيديم، حضرت با رويی‌گشاده و غرق از سرور و شادی با ما روبرو شد، آنچه را که از حضرت سئوال کرديم پاسخ دادند، اگر ما ساکت می‌شديم آن حضرت شروع به سخن می‌نمود تا اينکه گروهی از جوانان بنی هاشم گذارشان از آنجا افتاد و امام حسن و امام حسين (ع) در بين آنان بودند، تا چشم حضرت به آنها افتاد، در پی آنان افتاد و دو چشمان آن حضرت پر از اشک گرديد. عرض کرديم: ای رسول خدا، همواره چيزی در چهره‌ات می‌بينم که ما را ناراحت می‌سازد.

حضرت فرمود: «ما خانواده‌ای هستيم که خدای سبحان آخرت را بر دنيا، برای ما اختيار فرموده است، بزودی بعد از من، اهل بيتم در شهرها و سرزمين‌ها پراکنده و آواره خواهند شد، تا اينکه درفش هائی سياه از مشرق زمين به اهتزاز در آيد که حق را مي طلبند، اما حقوقشان را اداء نمی‌کنند، آنان دست از حق برنمي دارند، اما اجابت نمی‌شود ديگر بار درخواست می‌کنند، به آنان اعتناء نمی‌شود، در اين صورت، دست به مبارزه زده و به پيروزی دست می‌يابند، هرگاه کسی از شما و يا ذريه شما آن زمان را درک کرد بايد به پيشوای از اهلبيت من بپيوندد اگر چه با دشواری، بر روی برف سينه خيز برود، آنها درفش‌های هدايتند که آنها را بدست مردی از اهل بيت من می‌سپارند، که نام وي مانند نام من و نام پدرش نام پدرم مي باشد، او مالک زمين گردد و آن را پر از عدل و داد مي کند آنگونه که از جور و ستم پر شده است.

در چندین و چند روایت دیگری که در منابع مختلف آمده است از اهل مشرق سخن گفته شده است. يکي از رواياتی که در بحث زمينه‌سازان ظهور، به آن اشاره می‌شود روايتی است از پيامبر اکرم صلی الله عليه و آله که فرمود:«يخرج ناس من المشرق فيوطئون للمهدي؛ مردمانی از مشرق خروج می‌کنند، پس برای مهدی آمادگی فراهم می‌کنند. [يعنی سلطنت او را].

اين روايت نخسين بار به قلم محمد بن يزيد قزوينی (د/273ق) در سنن وی اين‌گونه نقل شده است:
عن عبد الله بن الحرث بن جزء الزبيدي، قال : قال رسول الله صلى الله عليه وسلم" يخرج ناس من المشرق. فيوطئون للمهدى " يعنى سلطانه.
يخرج ناس من المشرق. فيوطئون للمهدى " مردمی از مشرق خروج میکنند پس برای مهدی زمینه سازی میکنند.
در منابع در دست، پس از ابن ماجه دومين کسی که روايت را نقل کرده، طبرانی (د/ 360 ق) است.

اهل مشرق در احادیث کتب شیعه
حدیث اهل مشرق را سید بن طاووس در کتاب ملاحم و فتن ص ۳۰ و ۱۱۷ و مجلسی در بحار ج ۵۱ ص ۸۳ از اربعین حافظ ابونعیم، روایت بیست و هفتم مربوط به آمد حضرت مهدی از ناحیۀ مشرق و مشابه این را در بحار ج ۵۲ ص ۲۴۳ از امام باقر (ع) روایت کرده است که فرمودند:
کَأَنِّی بِقَوْمٍ قَدْ خَرَجُوا بِالْمَشْرِقِ یَطْلُبُونَ الْحَقَّ فَلَا یُعْطَوْنَهُ ثُمَّ یَطْلُبُونَهُ فَلَا یُعْطَوْنَهُ فَإِذَا رَأَوْا ذَلِکَ وَضَعُوا سُیُوفَهُمْ عَلَی عَوَاتِقِهِمْ فَیُعْطَوْنَ مَا سَأَلُوا فَلَا یَقْبَلُونَهُ حَتَّی یَقُومُوا وَ لَا یَدْفَعُونَهَا إِلَّا إِلَی صَاحِبِکُمْ قَتْلَاهُمْ شُهَدَاءُ أَمَا إِنِّی لَوْ أَدْرَکْتُ ذَلِکَ لَأَبْقَیْتُ نَفْسِی لِصَاحِبِ هَذَا الْأَمْرِ
گویا می‌نگرم قومی از مشرق، قیام کرده‌اند. آنان حقشان را می‌خواهند، ولی به آنان نمی‌دهند؛ دوباره آن را طلب می‌کنند، ولی باز به آنان داده نمی‌شود. وقتی اوضاع را این‌گونه می‌بینند سلاح‌هایشان را بر می‌دارند. در آن هنگام، آن‌چه می‌خواهند به آنان می‌دهند، ولی آنان نمی‌پذیرند و استوار می‌ایستند و قدرتشان را به کسی جز صاحب شما تحویل نمی‌دهند. کشته‌های آنان، شهید هستند. آگاه باشید اگر من آن زمان را درک می‌کردم، خود را برای صاحب این امر نگه می‌داشتم.

همچنین در کتاب دلائل الامامه از عبدالله بن مسعود روایت شده است که: «در حضور رسول خدا(ص) بودیم جوانی از بنی‌هاشم آمد و رنگ آن‌حضرت تغییر کرد. گفتند: یا رسول اللَّه! چه اتفاقی رخ داده که ما در چهره شما اثر اندوه می‌بینیم؟!
حضرتشان فرمود: ما اهل‌بیتی هستیم که خدا آخرت را برای ما خواسته و این خانواده‌ام بعد از من دچار بلا شده و (از حقوق خود) محروم خواهند شد تا این‌که عده‌‏ای که بیرق‌های سیاهی دارند از طرف مشرق می‌آیند و دو مرتبه یا سه مرتبه حق خود را طلب می‌کنند و حق را به آنها نمی‌دهند تا این‌که جنگ کنند و پیروز شوند. آن‌گاه حق آنها را به آنان می‌دهند، ولی آنها قبول نمی‌کنند و آن را به مردی از اهل‌بیت من تحویل می‌دهند که او زمین را پر از عدل می‌کند بعد از آن‌که از ظلم پر شده باشد. هر کدام از شما که آن زمان ‌را درک کردید، باید خود را به ایشان برسانید، حتی اگر لازم باشد که با دست و سینه خود از روی برفها حرکت کنید؛ زیرا که او مهدی(ع) است.
طبری آملی، محمد بن جریر، دلائل الامامة، ص 442، قم، بعثت، چاپ اول، 1413ق
همانطور که در پست (نقش ایران و ایرانیان در ظهور امام مهدی ) اشاره شد منظور از مشرق، ایران و اهل مشرق، ایرانیان اند. شیخ علی کورانی در کتاب عصرظهور مینویسد:
از این روایت با تعبیرهای مختلف آن چند امر استفاده می‌شود:
       اول اینکه این روایت متواتر اجمالی است آنچه در این روایت مضمون عمده آن را تشکیل میدهد، خبر دادن پیامبر اسلام (ص) به مظلومیت اهل بیتش بعد از خودشان است. و تنها امتی که حق آنان را استیفاء می‌کنند، کسانی هستند که از مشرق به پاخاسته و مقدمۀ حکومت جهانی پیشوای خود حضرت مهدی (ع) را مهیا می‌نمایند.در پی به قدرت رسیدن همین افراد است که امام (ع) ظهور می‌کند و آنان درفش خود را تسلیم آن حضرت می‌نمایند خداوند به وسیله وجود مقدس وی اسلام را به جهانیان معرفی و ایشان زمین را پر از عدل و داد میکند.

معنای متواتر اجمالی:
خبر متواتر اجمالی، قدر متقین از خبرهای راویان متعددی است که به طور جداگانه مضامینی را روایت کرده‌اند که نه الفاظ خبرهای آنها یکسان است و نه معنا و مضمون آنها. این در حالی است که تبانی همه آنها بر کذب و توطئه محال است. به بیان دیگر تَواتُر اِجمالی درباره مجموعه‌ای از گزارش‌ها (روایات) به کار می‌رود که مضمون مشترکی میان‌شان وجود ندارد؛ ولی از آنها قدر مشترکی به دست می‌آید. به گونه ای که موجب اطمینان شود؛ چراکه نمی‌توان تصور کرد این تعداد از راویان همگی دروغ گفته یا فهمی خطا از واقعه داشته باشند. احادیث اهل مشرق را نیز افرادی چون علی کورانی جزو تواتر اجمالی برشمرده اند.
دوم مراد از گروهی که از مشرق خروج می‌کنند و دارای پرچم‌های سیاه‌اند، ایرانیان هستند. این مسئله مورد اتفاق همۀ صحابه که این روایت و غیر آن را نقل کرده‌اند و نزد تابعین که روایت را از صحابه دریافت نموده‌اند است و همچنین مورد اتفاق نظر کلیه مؤلفان بعد از آنان در خلال قرون گذشته بوده است، به‌گونه‌ای که ماجرای خروج و آمدن اهل مشرق، در آن زمان امری آن چنان روشن و ثابت بوده است، که حتی یک نفر به اینکه این گروه می‌تواند اهل جای دیگری غیر از ایران مثل ترکیه یا هند باشد، اشاره‌ای نکرده است. بلکه برخی راویان و مؤلفان تصریح کرده‌اند که آنان ایرانیان هستند حتی نام خراسانی‌ها در تعدادی از احادیث نیز آورده شده که ان احادیث در شماره‌های بعدی به آن‌ها خواهیم پرداخت.
عصر ظهور، کورانی

مبداء و آغاز ظهور امام زمان (عج) از مشرق زمین

در حدیثی، امیرالمومنین علی (ع) ابتدا و آغاز ظهور امام زمان (عج) را از مشرق زمین اعلام کرده اند:

عن أمير الموَمنين (عليه السلام) أنّه قال: (المهدِيُّ أَقْبَلُ، جَعْدٌ، بِخَدِّهِ خالٌ، يَکُونُ مَبْدَوُهُ مِنْ قِبَلِ المَشْرِقِ، وَ إِذَا کانَ ذَلِکَ خَرَجَ السُّفيانيُّ فَيَمْلِکُ قَدْرَ حَمْل امْرأَةٍ تِسِعَةَ أَشْهُرٍ، يَخْرُجُ بِالشَّامِ).
امام علی علیه السلام فرمود: (مهدی مخمور العین پیچیده موی است و در گونه آن حضرت خالی است و مبداء ظهور مبارکش از طرف شرق است، و اگر آنچنان شد سفیانی خروج کرده و به مقدار حمل زن نه ماه حکومت می‌کند، در شام خروج می‌کند.
غيبة النعماني: ۳۰۴، البحار: ۵۲|۲۵۲ ـ از غيبة النعماني، منتخب الاَثر: ۴۵۴ـ عن المحجة و ينابيع المودة، البرهان: ۳|۳۵۴.